છંદ વિષે પ્રશ્ન

મારું છંદનું જ્ઞાન સાવ અછંદ છે એટલે એમાં નહિ પડું..જોકે તમે તમે જે શેર સહુથી પેહલો ટાંક્યો છે તે ગઝલના કયા છંદમાં છે તેવો એક સહજ પ્રશ્ન મને થયો. ભાષાના છંદનું જ્ઞાન હોવું એ આવકાર્ય અને તે માટે સંપૂર્ણતા (પરફેક્શન)નો આગ્રહ રાખવો તે પણ યોગ્ય ...છે. પણ ગઝલો જો માત્ર તકનીકથી જ લખાતી હોત કે લખી શકાતી હોત તો તે લખવામાં કે વાંચવામાં ભાષાના શિક્ષકો કે વિદ્યાર્થીઓ સુધી જ સીમિત રહી હોત. છંદમાં લખનારો શાયર પણ ગઝલ સંભળાવે છે ત્યારે તે " આ ફલાણા છંદમાં છે તેમ કહેતો નથી" એનો અર્થ એ થયો કે સહુ પ્રથમ તો ભાવ અગત્યનો બને છે. લય એ ભાવનો વાહક માત્ર છે અને એ ચોક્કસ જ હોય તે જરૂરી નથી એમ મને લાગે છે. એ જે તે ગઝલ છંદના બંધારણમાં જ હોય તે પણ જરૂરી નથી. હું ક્યારેય છંદમાં નથી લખતો..અરે મને તો એ પણ નથી ખબર કે આ છંદના નામ કયા છે પણ તેથી કઈ ભાવ મટી જતો નથી..અને કૃતિના ભાવના ભોગે તેને છંદબદ્ધ કરવી કે તેને માટે સંપૂર્ણતાનો આગ્રહ રાખવો એ તેને જકડવા બરાબર છે એમ મને લાગે છે. છંદ વગર સાહિત્ય નહિ એવું જ હોત તો કોઈપણ અછાંદસ કૃતિઓ રચાઈ જ ન હોત. તમે ટેકનીક સમજાવવામાં છંદ અને ભાવની ભેળસેળ પણ નાહક કરી છે એમ મને લાગે છે.

બીજું મને તમારું ઉદાહરણ કઠયું. તમે ગઝલના છંદની વાત કરો છો ને તેને શર્ટની બાંય, બટન સાથે સરખાવો કે સમજાવો છો તે જરા વધુ પડતું લાગે છે.આપણે ગમે તેટલા સુઘડ રહેતા હોઈએ તોય આપણને ફિલ્મોમાં લઘર વઘર રહેતો હીરો કેમ ગમે છે ? કેમ કે આપણે ત્યારે એનો વેશ નહિ પણ એનો ભાવ જોઈએ છીએ.

ભાષામાં પરફેક્શનના આગ્રહનું એક નુકશાન એ પણ છે કે તે ભાષાનો વિકાસ અટકાવી શકે છે..અત્યારે ગઝલ શાસ્ત્રમાં જે છંદ હશે તે કંઈ ઉપરથી ટપક્યા હશે ? ના, પોતાના ભાવ અભિવ્યક્ત કરવા મથતા લોકો એ લય શોધતા શોધતા જ બનાવ્યા હશે ને..? તો પછી શકય છે કે તમે જેને પરફેક્શનથી અલિપ્ત ગણો છો તેમાંથી પણ કોઈ પોતે પોતાનો નવો છંદ બનાવે ! અને ન બનાવે તો પણ ગા લ ગા ..તૂટતા હોવા છતાં ગઝલના ભાવના બળે એ તરી જાય સામે પાર. મારા મતે જે લય મળે તેમાં કે લય ન મળે તો પણ લખવું એ જ ભાષાની અને વ્યક્તિની પોતાની મોટી સેવા છે.ભાવમાં જોર હશે તો લય તો એની મેળે મળી જ રેવાનો છે.બંધારણમાં ઉન્નીસ બીસ હશે તો પણ એ ખોટું નથી. ટૂંકમાં છંદની ટેકનીકના જોરે જો ગઝલકાર થઇ શકાતું હોત તો ગઝલ પર અંબાણી કે અદાણીની પેટેન્ટ હોત !

રહી વાત હવે સાહિત્યક મુલ્યની. આ જરા અઘરો વિષય છે મારા માટે. તમે જો છંદ્શાશ્ત્રના આધારે સેન્ટીમીટર કે ઇંચ માપવાના હો તો હા એનું મુલ્ય કોડીનું..પણ જો તમે એ જ માપદંડને ભાવ સાથે મુકો તો એનું મુલ્ય લાખનું થઇ શકે. આપણા વિવેચકોએ જયારે મેઘાણીને પણ સાહિત્યકાર નથી ગણ્યા ને કેટલાક ઉત્સાહી જીવો તો અછાંદસને સાહિત્ય જ નથી ગણતા ત્યારે આને મૂલવશું કેમ ?

આ લખીને મેં કોઈ પાઘડી નથી પહેરી એટલું તો ચોક્કસ માનશો જ. આભાર.

-મેહુલ

છંદ વિષે પ્રશ્નનો જવાબ

             લેખના પ્રારંભે જે શેર લખ્યો હતો એ  રમલ૧૯ છંદમાં લખાયેલો શેર છે.મને લાગે છે તમે વિકાસપ્રિય વ્યક્તિ છો. તેથી જ તમને પરફેક્શન નો આગ્રહ યોગ્ય લાગે છે.  મિત્ર તમે જે વિચારસ્થાને છો એક સમયે હું પણ ત્યાંજ હતો.મને પણ લાગતું કે ભાવને બંધારણના પીંજરામાં પુરાય? મેં તો આ વિષય પર તર્કો સાથેની કવિતા પણ લખી  હતી. એ કાવ્યનું મુખડું અહી રજુ કરું છું.                  
                         રચનાઓને ગઝલ કહેવી કે ગીત છંદ કહેવી કે મુક્તક, હું નથી જાણતો                  
                        એ બધી છે બંધારણીય આંટીઘૂંટી, 'બંધારણ' કોને કહેવાય હું નથી જાણતો
              એક બીજી ય રચના કરી હતી                   
                        બંધારણનાં.બંધનમાં હું નથી બંધાતો                   
                        પધ્ધતિની જાળમાં હું નથી અટવાતો                   
                        મુક્ત પંખી છું હું, ખુલ્લા આકાશનું                    
                        સંગ્રહાલયનાં પિંજરે,ભાવ નથી સચવાતો   
             તમે સાચું કહ્યું છે કોઈ પણ પ્રકારની સાહિત્યિક રચના માટે ભાવ  એ પ્રથમ જરૂરિયાત છે. ગઝલો માત્ર ટેકનીકથી નથી લખતી પણ સાચું છે.પણ  મિત્ર મેં મારા  લેખમાં એવું ક્યાંય નથી લખ્યું કે ગઝલો માત્ર ટેકનીક થી લખાય છે.    છંદોબદ્ધ ગઝલ લખનારા કવિ કે શાયરે પઠન સમયે મહેફિલને ગઝલ કયા છંદમાં છે એ બતાવવાની જરૂર પણ નથી.કારણ કે શ્રોતાઓને સારી ગઝલ સાથે મતલબ છે. જેમ જમનારાને સારા ભોજન સાથે મતલબ હોય છે. શાકમાં કયા મસાલા કેટલા પ્રમાણમાં નાખ્યા? કે રોટલી કેટલા ટપકારે થઇ? એની સાથે નહિ. તો પછી છંદનું મહત્વ શું? છંદ કોના માટે બન્યા છે? આ પ્રશ્નોનાં જવાબ જાણતા પહેલા છંદ કોને કહેવાય એની સરળ વ્યાખ્યા જાણી લઈએ. પંક્તિઓને સરળતાથી ગાઈ શકાય કે પઠન કરી શકાય માટે બનેલા નીતિ નિયમો એટલે છંદ.આને  છંદો માટેની આ સરળમાં  સરળ વ્યાખ્યા કહી  શકાય. હા કાવ્ય લખવા માટે છંદ શીખીએ કે ન શીખીએ પણ ભાષાની ટેકનીક તો શીખવી જ પડે. નહીતર અર્થનો અનર્થ થતા વાર નથી લાગતી.    
             મેં ગઝલનાં છંદોને બાંય કે બટન સાથે નથી સરખાવ્યા પણ સુઘડતા, સ્વચ્છતા, અને કલાપ્રિયતા વગેરે આપણને ગમે છે એ દર્શાવવા માટે ઉદાહરણો આપ્યા છે. તમે લખ્યું છે "આપણને ફિલ્મોમાં લઘર-વઘર હીરો ગમે છે કેમ કે આપણે ત્યારે એનો વેશ નહિ ભાવ જોઈએ છીએ" તો મિત્ર તમે જરા ધ્યાન આપજો, રીસર્ચ કરજો. હીરો, હિરોઈન અને અન્ય પાત્રોનાં વસ્ત્રો દ્રશ્ય અને પરિસ્થિતિને અનુરૂપ જ હોય છે.અમુક ઉદાહરણો જુઓ, કુછ કુછ હોતા હૈ માં કોલેજ લાઈફ ની બિન્દાસ્ત કાજોલ અને પછી ની કાજોલ ની વેશભૂષા માં ફેર છે. હોરર કે થ્રીલર ફિલ્મોમાં ભટકતી આત્મા સફેદ કે કળા વસ્ત્રોમાં જ હોય છે. રોકસ્ટારમાં કોલેજકાળના રણબીર અને રોકસ્ટાર રણબીર ના વસ્ત્રોમાં ફેર નોંધ્યો?આવું કેમ? કારણ ટેકનીક: ભાવોને, પરિસ્થિતિને, દ્રશ્ય અનુરૂપ વસ્ત્રો હોય[અન્ય ફર્નીચર વગેરે પણ] તો એક માનવીના વિચારો બીજા સુધી જલ્દી અને સરળતાથી પહોંચે છે. ટેકનીક  વિચારોનું  વહન કરવામાં સહાય કરે છે.
           ભાષાના પરફેક્શનનો આગ્રહ એના વિકાસને કેવી રીતે રોકી શકે? આપણે જે મુદ્દા પ્રત્યે જાગ્રત હોઈએ એ પ્રત્યે વધારે ધ્યાન આપીએ  છીએ.પરફેક્શનના આગ્રહનો મતલબ જ એ છે કે આપણે કાર્યને વધુમાં વધુ સુંદર, આકર્ષક અને લોકોને ગમે એવું કરવા માંગીએ છીએ.
           છંદ ઉપરથી નથી પડ્યા એ સત્ય છે.માનવીની સદીયોની સાહિત્ય સાધનાનું પરિણામ છે. છંદમાં લખો ન લખો એ મરજીની વાત છે. હા, તમે અંબાણી અને અદાણીની વાત કહી.તેઓ એમના કાર્ય;  બિજનેસની ટેકનીકમાં પાવરધા છે એટલે જ  'અંબાણી' અને 'અદાણી' છે.
          છેલ્લે  સાહિત્યિક મૂલ્યના મુદ્દાને તમે સ્પર્શ્યો નથી એટલે હું ય નથી સ્પર્શતો. મને નથી ખબર તમારા પ્રશ્નોનું સમાધાન થયું કે નહિ. પણ તમે મને પ્રશ્નો પૂછી આ મુદ્દા વિષે લખવા પ્રેર્યો તે બદલ આભાર.
 

भाग हूँ मैं

स्वयं को न पहचान पाया जो; वो भाग हूँ मैं।
पड़ा महँगा ये भूल जाना मुझे; नाग हूँ मैं॥


जला सकती हूँ बेवफ़ा को, स्वयं जल रही हूँ।
शमा के मुलायम ह्रदय में लगी, आग हूँ मैं॥

अहिंसा के कारन, खो दी; चार सिंहो ने ताकत।
था उपवन कभी, आज; उजडा हुआ बाग हूँ मैं॥

मिटा दो सभी पर्व भारत के; जारी है षड़यंत्र।
विरासत के वटवृक्ष से, झड रहा फ़ाग हूँ मैं॥

लड़ाई लड़ी ना कभी, जो करे आर या पार।
हुआ बारहा मैं अधिन, सच कहूँ; झाग हूँ मैं॥

परायों के कब्जे में हूँ, ये तडप मेरी; समझो।
छुडाओ मुझे, क्योँ कि: भारत का भू-भाग हूँ मैं॥
कुमार अमदावादी

है अलग

चाँद अपने आप को, क्यों समजता है अलग?
ढाई चावल रोज वो, क्यों पकाता है अलग?

वो जुदा सब से नहीं, गर जुदा है तो कहे।
उस की धमनियों में क्या खून बहता है अलग?

जी सका ना जीव वो; जो अकेला रह गया:
धर्म वो कैसे जिएगा! जो रहता है अलग॥

जब अकेला होता है, चाँद तब चुप रहता है।
भीड़ अपनी बढते ही, वो गरजता है "अल......ग॥"

सींचता है फूल को बागबाँ ये सोचे बिन।
फूल होकर के बड़ा घर बसाता है अलग॥

ज्ञान को जब से डसा, है विषैले नाग ने।
घर पे शिक्षक; पाठशाला चलाता है अलग॥

सोच-सागर में नहा, हो गये पावन कई।
नाले में नादान तू, क्यों नहाता है अलग॥
कुमार अमदावादी

जला दो

अब लाश को जल्दी से जला दो।
कर्तव्य ये आखरी निभा दो॥

करना कुछ चाहते हो गर तुम।
बदनामी के दाग को मिटा दो॥

अब गई गुजरी से तोड़ नाता।
अश्रुओँ में याद को बहा दो॥

एकांत की आग में झुलसना।
जालिम दिलबर को ये सजा दो॥

है इश से ये अर्ज देश पर से।
आतंक के साये को हटा दो॥

तालीम ये सब को देनी होगी।
कि शूल को मूल तक मिटा दो॥

कानून को खोखला जो कर रही।
दीमक मिट जाए वो दवा दो॥

बस बात ये कहना चाहे 'कुमार'।
अच्छाई को तुम सदा हवा दो॥
कुमार अमदावादी

श्रद्धांजली

फूल सी जिंदगी जी गई।
खुशबू से तरबतर कर गई॥

ध्रुव तारे सा जीवन जी कर।
सब को यादें मधुर दे गई॥

कर्म करना ही है जिंदगी।
कार्यों से सिद्ध तुम कर गई॥

आग में क्यों नहाना पड़ा?
फाँस कब कौन सी चुभ गई?

द्वार मनपीर के खोले बिन।
प्रश्नों के जाल कई बुन गई॥

पीर अक्सर ज़हर बनती है।
शीव बन हँस के विष पी गई॥

उम्रभर माली रोता रहे।
बरखा ऋत भेँट में दे गई॥

हम सिचेंगे कमल औ' गुलाब।
फूल दो प्यारे जो छोड़ गई॥

उम्रभर भर न पाएँगे हम।
शून्य सा शून्य जो छोड़ गई॥
कुमार अमदावादी

प्यार प्यार प्यार

झुकाके 'यूँ,' नज़र; स्वीकार होता है। 
अदा से, प्यार में इकरार होता है॥...झुकाके

सुहाना आसमाँ, लगती धरा प्यारी।
गुलोँ, कांटो से, सबसे प्यार होता है॥...झुकाके

नदी की धारा में, नभ की गहनता में।
सदा, मन खोने को तैयार होता है॥...झुकाके

न पूछो हौसला होता है कितना, जब।
दिलों में प्यार बेशुमार होता है॥॥...झुकाके

नहीं सह सकता मन, इक पल की भी दूरी।
विरह का अर्थ कारागार होता है॥...झुकाके

न होता रास्ता प्रेमी के लिए अन्य।
वो या इस पार या उस पार होता है॥...झुकाके

बता दूँ! प्यार क्या क्या रंग लाता है।
कवि बनता वो, जो 'कुमार'होता है॥...झुकाके
कुमार अमदावादी

गीत

जब भी बुलायेंगे गीत तेरे 
चला मैं आऊँगा मीत मेरे
कभी मैं आऊँगा बन के यादें
कभी मैं आंसु बन टपकूंगा
औ...र शबद की धारा बनके
कलम से स्याही बन के बहूंगा...जब

गंगा जमना बनके प्यारे
संगम में न मिल सके तो
बन के सावन भादो सजनी
बादल में हम बस जाएँगे
जीवन पथ पे चल के प्यारे
इक दूजे के हो न सके तो
बन के खुशबू फूलों की हम
फूलों में ही बस जाएँगे...जब

चहकेगी जब यादों की कोयल
सूर लहराएँगे जैसे पायल
इक इक घुंघरूं ये कहेगा
पूछो ना ये क्युं हैं घायल
बरसेगी घनघोर घटायें
रोयेगी शिव की जटायें
रो रो के वो ये कहेगी
पूछो ना क्युं रोये कोयल...जब
कुमार अमदावादी

खो गया

आदमी सो गया।
राख में खो गया॥

साँस थी बोझ पर।
अंत तक ढो गया॥

भोर से शाम तक।
हँसकर वो गया॥

नैन टकराये यूँ।
हादसा हो गया॥

खुशबू देने का गुण।
फूल में बो गया॥

क्या पता कितनों की।
मौत पे रो गया॥

भीड में सच कहाँ?
जाने कब खो गया॥

शब्द में छंद में।
भाव पिरो गया॥

शब्दरथ का 'कुमार'।
सारथी हो गया
कुमार अमदावादी

બેધડક

રૂપ વનમાં તું ભમી લે બેધડક
ઠાઠ વનનાં ભોગવી લે બેધડક

ચાર પળની ચાંદની છે જિન્દગી
ચાંદ ની સાથે રમી લે બેધડક

ભોગ સુંદર ભોગ છું હું લાજવાબ
ભોગ યૌવનનો ધરી લે બેધડક

પ્રેમનાં પકવાનથી ભરપૂર છું
રૂપની થાળી જમી લે બેધડક

દિવ્ય જ્વાળા છે તરસ તું તૃપ્ત કર
દીપ ઠારે તું ઠરી લે બેધડક

વ્યાજબી છે ફૂલની સૌ માંગણી
પ્રેમ છે પૂજા કરી લે બેધડક

જો રહેવું 'અભણ' તો પ્રેમનાં
પાઠ મુજ પાસે ભણી લે બેધડક
અભણ અમદાવાદી

मेरी चाह

कलम अपना फ़र्ज निभाती रहे
अंधेरे को सदा राह दिखाती रहे 
कुमार अमदावादी

कौन हूँ मैं क्या लाया हूँ

कौन हूँ मैं और क्या मैं लाया हूँ
जाउँगा तो छोड़ के क्या जाउँगा
धरा हूँ मैं परिवार ले के आई हूँ
जाउँगी तो शून्य छोड़ के जाउँगी
हवा हूँ मैं साँस ले के आई हूँ
जाउँगी तो विनाश छोड़ के जाउँगी
पानी हूँ मैं जीवन ले के आया हूँ
जाउँगा तो मौत छोड़ के जाऊँगा
जीव हूँ मैं शरीर ले के आया हूँ
जाउँगा तो यादें छोड़ के जाउँगा
फूल हूँ मैं रुप ले के आया हूँ
जाउँगा तो खुशबू छोड़ के जाउँगा
शून्य हूँ मैं गणित ले के आया हूँ
जाउँगा तो उलझन छोड़ के जाउँगा
वक्त हूँ मैं इतिहास ले के आया हूँ
जाउँगा तो इतिहास छोड़ के जाउँगा
ज्ञान हूँ मैं शांति ले के आया हूँ
जाउँगा तो अशांति छोड़ के जाउँगा
'कुमार' हूँ मैं विचार ले के आया हूँ
जाउँगा तो शब्द छोड़ के जाउँगा
कुमार अमदावादी

सवाल

थी ये दुनिया पहले भी इस्लाम से, जी रहें हैं वे भी जिन की श्रद्धा नहीं श्रीराम पे,
थी ये दुनिया पहले भी श्रीराम से, जी रहें हैं वे भी जिन का इमां नहीं इस्लाम पे ,
तो, फर्क क्या लाया ये मज़हब कोई ये समजाये मुज को,
मिला हैं क्या इस मज़हब से कोई ये बतलाये मुज को,
साँस बिना ना जीवन था, साँस बिना ना जीवन है,
बचपन बाद यौवन था ,बचपन बाद यौवन है,
वन से पहले यौवन था, वन से पहले यौवन है,
धर्म बिना भी जीवन था, धर्म बिना भी जीवन है,....... .... तो फर्क क्या लाया ये
द्वेष को अग्नि जलती थी, द्वेष की अग्नि जलती है,
समरांगण खून पीते थे, समरांगण खून पीते हैं ,
खंज़र पीठ में लगते थे, खंज़र पीठ में लगते हैं,.................तो फर्क क्या लाया ये
पंखो में परवाज़ थी, पंखो में परवाज़ है,
सरगम में झनकार थी, सरगम में झनकार है,
कलम में बागी आग थी, कलम में बागी आग है,
रूप में इक अंदाज़ था, रूप में इक अंदाज़ है,......................तो फर्क क्या लाया ये
रत्नाकर में लहरें थीं, रत्नाकर में लहरें हैं,
रंग बदलते चेहरे थे, रंग बदलते चेहरे हैं,
रस के लोभी भंवरे थे, रस के लोभी भंवरे हैं,
सर पे सजते सेहरे थे, सर पे सजते सेहरे हैं,....................तो फर्क क्या लाया ये
भूख उदर को लगती थी, भूख उदर को लगती है,
तन में तरंगे उठती थी, तन में तरंगे उठती है,
बाग में कलियाँ खिलती थीं, बाग में कलियाँ खिलती है,
ममता की गंगा बहती थी, ममता की गंगा बहती है,.........तो फर्क क्या लाया ये,
कुमार अमदावादी

પ્રિય કવન (શશીકલા છંદ)

Mahesh Soni

ચલ સનમ ચલ, ફુરસદ પળ મળી
ચલ સનમ ચલ, ફુરસદ પળ મળી
પ્રિય કવન રચ, ફુરસદ પળ મળી
ચલ સનમ ચલ, ફુરસદ પળ મળી

અગન અંગ અંગ, ચિતવન ખળભળે
દહન રગ રગ, બરફ પવન મળે
તરસ અરુણિમ, સકળ બદન બળે
ચલ સનમ ચલ, ફુરસદ પળ મળી

રસ મધુર ફળ, પટ ઝટપટ મળે
સતત નખભર, કર મરદન કરે
રસિક અવસર, રસ નવરસ ભળે
ચલ સનમ ચલ, ફુરસદ પળ મળી

સતત અવિરત, અવર જવર કરે
તન વિલય થઇ,અવયવ મઘમઘે
મિલન રસભર, અનહદ રસ ઝરે
ચલ સનમ ચલ, ફુરસદ પળ મળી

સરરર સરર, રસ દડદડ ઝરે
મન જગત નભ, જગમગ ઝળહળે
મદન અનુપમ, 'અભણ' સનમ કહે
ચલ સનમ ચલ, ફુરસદ પળ મળી

क्या हुआ

हेम हूँ तो क्या हुआ तपना पड़ेगा,
हार बनने के लिए गलना पड़ेगा.

संग को गर मोल अपना है बढ़ाना.
रूप मूरत का उसे धरना पड़ेगा.
...
नार नखरेदार हूँ मैं,पी न माने,
मन लुभाने के लिए सजना पड़ेगा.

भोर शीतल, शाम शीतल ,मध्य कैसा,
दोपहर में भानु की तरह तपना पड़ेगा.

जिन्दगी ये हर घडी लेगी परीक्षा ,
जो न दे उस को सदा मरना पड़ेगा.
कुमार अमदावादी

पगला मन

पल पल पगला मन सतरंगी सपने बुनता है।
सुंदर पौधा आशा की क्यारी में खिलता है॥
क्यारियों को निश दिन नित श्रम का पानी देने से।
घर-आँगन में खुशीयों का उपवन खिलता है॥
कुमार अमदावा

बात ये यकीनी है।

कडवी पर बात ये यकीनी है।

भाग्यरेखा बड़ी कमीनी है॥

थाली कैसी परोसी है रब ने!?

रोटी है ना नमक, न चीनी है॥

नीतियाँ कैसी हो रही निर्मीत।

सब हवा में, न कुछ जमीनी है॥

माली के कंधे, फूल की अर्थी:

आँसु सूखे हैं; आँख भीनी है॥

प्यास ऐसी लगी है; साबर जो,

चित्र में है : हमें वो पीनी है॥

हावी है हम बनानेवाले पर।

जिन्दगी हम सी है; मशीनी है॥

कब बिखर जाए, तार नाजुक है।

मान ईज्जत की शाल, झीनी है॥

कुमार अहमदाबादी 

लम्हा

लम्हा देखो बदल रहा है 
सूरज देखो निकल रहा है
कुमार अमदावादी

કાવ્ય રચવા લોકભાષામાં સદા

કાવ્ય રચવા લોક ભાષામાં સદા 

શ્વાસ લેવા માતૃ ભાષામાં સદા

ખાંડ જેવા શબ્દ સાધે લક્ષ્યને

વાત કહેવી નેક ભાષામાં સદા

મૌનની ભાષાને સમઝે આંખને

આંખ બોલે મૌન ભાષામાં સદા

વ્યાકરણની આંગળી પકડી 'અભણ'

ભાવ ચિતરે કાવ્ય ભાષામાં સદા

અભણ અમદાવાદી

तालाब

ज़िंदगी तालाब है
जल ज़हर है आब है

(विभाजन की पीड़ा सह चुके पंजाब को ये शेर समर्पित है )
... टूटकर भी देख लो
जी रहा पंजाब है

सुर्ख माणिक सी लगे
शर्म क्या नायाब है

भस्म कर दे पल में सब
क्रोध वो तेज़ाब है

ज़ुल्म सहती है 'फ़िज़ा'
लुट रहा असबाब है

सत्य की जय देख लूँ
ख्वाब अब तक ख्वाब है

छालों को देने जुबाँ
लेखनी बेताब है
कुमार अमदावादी

 · 

ઘોડો

તબડક તબડક ઘોડો દોડે દાદાજી છે મારો ઘોડો
તબડક ઘોડો દોડે પીઠ પર લઈ મુજને દોડે..તબડક

દાદાજીની પીઠે બેસી ઘર આખામાં ધીરે ધીરે
ફરતો ફરતો હું રમું છું ઘોડો મુજને બહુ રમાડે..તબડક

ઘોડો મારો બહુ જબરો છે સોફા પર તો ચડી જાય છે
જમવાના ટેબલ પર પણ તે ધીમે રહીને ચડી જાય છે

દાદાજી છે કેટલા સારા મારા માટે બને છે ઘોડો
દાદા આવા સૌને મળેને દાદા મારા અમર રહે..તબડક

અભણ અમદાવાદીબડક તબડક ઘોડો દોડે દાદાજી છે મારો ઘોડો
તબડક ઘોડો દોડે પીઠ પર લઈ મુજને દોડે..તબડક

દાદાજીની પીઠે બેસી ઘર આખામાં ધીરે ધીરે
ફરતો ફરતો હું રમું છું ઘોડો મુજને બહુ રમાડે..તબડક

ઘોડો મારો બહુ જબરો છે સોફા પર તો ચડી જાય છે
જમવાના ટેબલ પર પણ તે ધીમે રહીને ચડી જાય છે

દાદાજી છે કેટલા સારા મારા માટે બને છે ઘોડો
દાદા આવા સૌને મળેને દાદા મારા અમર રહે..તબડક
અભણ અમદાવાદી

ચરણો(પ્રમિતાક્ષરા છંદ)

ફળશે સદા સુમતિનાં ચરણો
ચડશે સદા પ્રગતિનાં ચરણો

(નીચેની બે પંક્તિઓ કલ્પના ચાવલાને સમર્પિત છે)
પતિદેવ છે સકળ વાત જુની
પતિથી વિરાટ સતીના ચરણો

મદમસ્ત આ અવસરો રસનાં
વરસે રસિક રતિનાં ચરણો

ચડતા રહે શિખરને ડુંગરો
સદ્ગુણની કીર્તિનાં ચરણો

કડવાશ છે કુમતિ આ સમઝો
ફળતા નથી કુમતિનાં ચરણો

પળ વિસ્તરી શતક રૂપ ધરે
મળશે ઘણા પ્રગતિના ચરમો
અભણ અમદાવાદી

અસર છે શરાબની (મંજુ ભાષિણી)

ભરયૌવને, નજર છે શરાબની
શમણાલયે, અસર છે શરાબની

મટતી નથી, તરસ આ દીદારથી
મન આશ છે, અધરના શરાબની

ભમરો ફરે, પ્રણયના વહાણમાં
મળતી મજા, સફરમાં શરાબની

મદિરા સમી, સનમ જાણવા મથે
"મુજ નેણમાં, અસર છે શરાબની"

શમણાં હવે, 'અભણ'ની શરાબ છે
ફળશે સદા, અસર આ શરાબની

મધુરી ઘડી, નયનથી સ્વીકારની
પળમાં હતી, મધુરતા શરાબની
અભણ અમદાવાદી

ज्ञान बंदे

तपस्या के बिना सधता नहीं है ज्ञान बंदे।
अगर सध जाए टिकाना नहीं आसान बंदे॥

गगन के पार ले जाए जो, हैँ वो सारथि कौन?
दशमलव, शून्य उड़ाते हैं वायुयान बंदे॥

लगाते पार वो मल्लाह, नैया को जो लहरों;
दिशाओँ, वायुओँ से रखते हैं पहचान बंदे॥

पसीना नींव में सिमेन्ट के संग गर भरा जाए।
इमारत बनती अपने आप आलिशान बंदे॥

जड़ें जब मातृभाषा से जुड़ी हों गहरे तक।
कोई संस्कृति कभी खोती नहीं पहचान बंदे॥

विधि लंबी है बीजों से सही इंसान तक की।
पिता औ' माँ को बनना पड़ता है किसान बंदे॥

ग़ज़ल एवं सफ़र आरंभ होते पूर्ण होते।
है मत्ला कोख एवं मक्ता है शमशान बंदे॥
कुमार अमदावादी

ચોર

સાચું કહું છું હું નજરનો ચોર છું
જો ન માનો રૂપના હું માપ કહું?
અભણ અમદાવાદી

खूबसूरत

माना तू हसीं है खूबसूरत महज़बीं है
तेरे दामन में इक चाँद से दाग की कमी है
कुमार अमदावादी

પારકી થાપણ

પારકી થાપણ ન સમજો દીકરીને,
વિત્તવાણીથી ન જાણો દીકરીને,
દીકરી વેપાર છે થાપણ કહો છો?
વ્યર્થ ઉપમા થી ન જાણો દીકરીને.
પારકી થાપણ ન

રક્તના તમ ભાગને થાપણ કહો છો!
દીકરી છે વ્હાલનો દરિયો છતાં'યે
કાં કહો થાપણ તમે તમ દીકરીને
અર્થકાંટામાં ન જોખો દીકરીને
પારકી થાપણ ન

છે શરમની વાત કે થાપણ સમજવી
બેન છે તે કો'કની છે માવડી
માવડીને કાં તમે થાપણ ગણો છો?
પ્રેમભાષામાં પોકારો દીકરીને
પારકી થાપણ ન

દીકરીઓ લાડકી કે ફૂલ જાણે
ફૂલ સાથે ઓળખાવો દીકરીને
તાત્ ઘરનો ત્યાગ ફૂલો પણ કરે છે
ફૂલ સમજો ને ખિલાવો દીકરીને
પારકી થાપણ ન

લાગશે તેજાબ તમને શબ્દ મારા
સત્યનો રણકો 'અભણ'ની વાતમાં છે
ના કહો થાપણ કદી તમ દીકરીને
પારકી થાપણ ન સમજો દીકરીને
અભણ અમદાવાદી

कलम के सिपाही

कलम के सिपाही हम है, दुश्मन की तबाही हम है
पीएम के भाई हम है, परबत व राई हम है

सत्य की शहनाई और झूठ की रुसवाई हम है
शब्द की सच्चाई और अर्थ की गहराई हम है

चिंतक का चिंतन और दर्शन का मंथन हम है
धर्मो का संगम और एकता खा बंधन हम है

पेट की लाचारी और मानसिक बीमारी हम है
ममता एक कंवारी और जिम्मेदार फ़रारी हम है

रुप के शिकारी और वीणा के पुजारी हम है
दुल्हे की दुलारी और मीरा के मुरारी हम है

कुमार अमदावादी

દફ્તર નો ભાર

મીઠડું છે ગીત મારું સાંભળો
ગીતમાં છે પીડ મારી સાંભળો
બાળકોનાં દફ્તરોના ભાર ની
ધ્યાન દઈને વાત થોડી સાંભળો..મીઠડું

ચોપડીઓ કેટલી જાડી થઈ
નોટબૂકો કેટલી કાળી થઈ
આપુ તમને હું જવાબો વ્યંગમાં
કેટલું છે યાદ મુજને સાંભળો..મીઠડું

ભાર કુમળી કેડ પર છે એટલો
કો'ક મંત્રી કેડ પર હો જેટલો
તોડશે એ કેડને જો જો કદી
બાળપણની છે વ્યથા આ સાંભળો..મીઠડું

રોજ વહેલો હું નિશાળે જાઉંને
સૂર્ય આવે તે પછી આકાશમાં
સૂર્ય ડૂબે રાત આવે તે પછી
ક્લાસમાંથી ઘેર પહોંચું સાંભળો..મીઠડું
અભણ અમદાવાદી

મમ્મીનો જવાબ

જાણવું જો તારે સઘળું જેવું જે છે તેવું છે કેમ
થોડું ઘણું હું બતાવું બાકી માટે ભણવું પડશે જાણવું
સૌને આપે ફૂલ સુગંધ માટે એને પ્રેમ કરે સૌ
કાંટા વાગી લોહી વહાવે માટે એને ધિક્કારે સૌ જાણવું
 સૂરજ ઉગે 'તે' જ સવાર સૂરજ ડૂબે 'તે' છે સાંજ
વધતો ઘટતો કેમ ચાંદો જાણવાને ભણવું પડશે. જાણવું
ભગવન તો છે એક પણ ધર્મો એના રસ્તા છે
જેમ તારી સ્કૂલ છે એક ને રસ્તા સૌના જુદા છે જાણવું
અભણ અમદાવાદી

બાળકના સવાલ

મમ્મી ક્હેને કેમ છે આવું
જેવું જે છે કેમ છે એવું
'અભણ' ન રહેવું મારે મમ્મી
જાણવું છે મારે સઘળું મમ્મી
ફૂલો એ કેમ ફૂલ છે ને
કાંટા એ કેમ કાંટા છે?
ફૂલો ને સૌ પ્રેમ કરે ને
કાંટા ને કેમ ધિક્કારે? મમ્મી
સૂરજ રોજ સવારે આવે
સાંજે કેમ કદી ન આવે?
ચાંદો કેમ વધતો જાય
પાછો કેમ ઘટતો જાય? મમ્મી
જાણવું છે મારે મમ્મી
સૌ ધર્મોમાં ફાંટા છે કેમ?
સૌ માને જો ભગવન ને તૌ
ઘર ભગવનનાં જુદા છે કેમ? મમ્મી
અભણ અમદાવાદી

प्रेम का दीप

प्रेम का दीप सनम दिल में जलाए रखना।
रोशनी पीता रहूँ प्यास जगाए रखना॥

शाम का सूर्य ख़ज़ाना लुटा देगा तुज पर।
देह के गाँव में बेटे को बसाए रखना॥

बाज़ से पंख से ही नाप सकोगे नभ को।
कोषिकाओं की तू मजबूती बढाए रखना॥

सुन, सफल होने का है सब से सरल रास्ता ये।
धीरे धीरे ही सही पांव चलाए रखना॥

फूल होकर बड़े इस बाग़ में ही खेलेंगे।
पुस्तकालय को किताबों से सजाए रखना॥

जुल्मी जलयान का साम्राज्य मिटने के लिए।
सत्य के नाव से तीरों को चलाये रखना॥

दीप खतरे में है गहरा रही काली आँधी।
हिंद के दुश्मनों पे आँख गडाए रखना॥

क्रोध, आक्रोश ,जलन, द्वेष है ज़हरीले बीज।
खेत की मिट्टी को तू इन से बचाए रखना॥
कुमार अमदावादी

સાકી (મંદાક્રાન્તા છંદ

સાકી છું હું, શબદ મદિરા, પીવડાવી શકું છું
કાવ્યાકાશે, રસ કનકવો, હું ચગાવી શકું છું

'તારા' મારા, બસ ઝળહળે, છે ઘણી લાગણીઓ
કાવ્યોનાં તો, નિત ચણતરો, હું ચણાવી શકું છું

ઢાળી મીઠા, સરગમ સુરો, ગાયકોના ગળામાં
ભાવોને જો, હળુ હળુક રે, હું નચાવી શકું છું

રોગીઓની, ભજન કથની, આભ ફાટે પછી શું?
ચિંતાઓને, પળ કવનની, હું બનાવી શકું છું

કાવ્યો મારા, પરત કરજો, જો ન આવે મજા તો
અસ્વીકાર્ય, પરત લઇને, હું પચાવી શકું છું

વાસી છું હું, બિલકુલ નવો, છંદની આ ગલીમાં
શેરો ગીતો, 'અભણ' રહી ને, હું રચાવી શકું છું
અભણ અમદાવાદી

કસોટી

હું કસોટી પર જરા પરખાઈ જાઉં તો કહું ,
સ્વર્ણ છું સાબિત થવા ટીચાઈ જાઉં તો કહું.

કાવ્ય માં કામણ ભરી ને કંઠ કોયલ શો કરી,
હું ગઝલ કે ગીત માં બંધાઈ જાઉં તો કહું.

આવ તરવાની મજા લે, રૂપ ની છું હું નદી,
તુજ કળા ને જોશ થી અંજાઈ જાઉં તો કહું.

છે ઘરેણું રૂપનું શરમાઈને સહમત થવું,
હું પ્રથાનાં બાણથી વીંધાઈ જાઉં તો કહું.

લાખ કોશિશો કરો ભૂલી જવાની તે છતાં,
નેણથી ગંગા બની છલકાઈ જાઉં તો કહું.

આ મિલન ની રાત તો વીતી જશે પણ તે પછી,
વંશ રૂપે ગર્ભ માં સચવાઈ જાઉં તો કહું.

માન્યતા ને ભાવના થી માણસો પરખાય છે,
તે છતાં જો હું 'અભણ' સમજાઇ જાઉં તો કહું.
અભણ અમદાવાદી

दशा

ममता की दशा है आज ऐसी
मसला गया कोई गुल हो जैसे

नृत्य

भूख नृत्य करती है जब पेट के रंगमंच पर।
फटने लगती नेक उसूलों की पतंग मंच पर॥
कुमार अमदावादी

खिचडी (अफ़वाह,चंचलाक्षिका छंद में )

नजर नजर में मुलाकात से 
चमन गगन में चली बात ये
गुल गुलशन के लगे जागने
नटखट रहते सदा बाँह में

गुनगुन करती हवा प्यार की
छमछम करती अदा यार की
सजधज कर के चली सुंदरी
रुमझुम करती झुमी मालती
चरण शरम के लगे डोलने
शरण मदन की लगे सोचने
मन चितवन भी लगी झूमने
खनक खनक में लगी डूबने
चटक मटक से लगी आग जो
अंग मरदन से बढी आग वो
सरगम बनके बजे साज तो
पलभर बहती बही धार वो
सररर करती बही धार वो
जलथल करती बही धार वो

(अच्छा! आप गवाह हैं?)
निज दरशन है जवाँ रात का
पल दर पल की मुलाकात का
मधुर मिलन था जवाँ रात में
पल पल बहका जवाँ रात का

(सब के सामने कह दोगे?)
इधर उधर से बही बात में
नमक मिरच है मीठे भात में

(सार ये है कि...)
पवन वहन से पकी खिचडी
जलन दहन से पकी खिचडी
नजर नजर की मुलाकात को चमन गगन में मिला रुप ये
गुल गुलशन के लगे जागने
नटखट रहते सदा बाँह में
कुमार अमदावादी

વ્હાલી મમ્મી

મમ્મી મારી મુજને વ્હાલી
મા ની મમતા મધની પ્યાલી
મમ્મીનો છું લાડકવાયો 
ફૂલ છું હું મમ્મી માળી
નિત્ય વાનગી નવી જમાડે
પીરસે મુજને પહેલી થાળી
રાત અને દિ' કરતી મહેનત
જુવે ના તે કઈ છે પાળી
પૂરું પોષણ મુજને આપે
પી લે પોતે ખાલી પ્યાલી
મોટો થઈને રાજ કરાવું
એ વિણ તો મુજ જીવન ખાલી
અભણ અમદાવાદી

દાખલા

હું અભણ છું પણ ગણું છું જિન્દગીના દાખલા
યાદ ક્યાં રાખે છે ડિગ્રી સાદગીના દાખલા
અભણ અમદાવાદી

सो जाओ

कह दो सारे आदर्शों से
सो जाए वो लंबी तानकर
जीवन क्या है जान लिया है 
हमने सालों खाक छानकर
कुमार अमदावादी

माँ का घर

माँ का घर छूटा है जब से।
जग सारा रुठा है मुज से।
घर क्या छूटा दुनिया छूटी।
सुख दुख और खुशीयाँ रुठी।
सच कहता हूँ मैं ये माता।
रुठ गया है मुज से विधाता।
माँ .... मे........री माँ
माँ.... तू... है कहाँ
बाग रूठा, माली रूठा, गुलशन के सब फ़ूल रूठे
अपने रूठे, बेगाने भी, रूठ गए है अनजाने भी..माँ
सूरज रूठा, चन्दा रूठा, नभ के सारे तारे रूठे,
धरती रूठी, आसमाँ भी, रूठ गया है वो खुदा भी...माँ
संध्या रूठी, उषा रूठी, घडी के सारे कांटे रूठे,
रात रूठी, दोपहर भी, रूठ गई है देखो हवा भी,.......माँ
आग रूठी, पानी रूठा, साराजीवन-चक्र रूठा
मौत रूठी, जिंदगी भी,रूठ गई है बंदगी भी .. .......माँ

परिवर्तन

परिवर्तन की ठानो और गंगा नई बहा दो अब।
पुराने ग्यान वाद्यों पर नई सरगम रचा दो अब॥

न, "ग्रंथो को जलाने से परिवर्तन नहीं होता।"
नए निर्माण से होता है, क्रान्ति को बता दो अब।।

पशु या खेत या इन्सान प्यासे ना रहें पौधे।
नदियाँ नहरें सीधी प्यासे होठों से लगा दो अब॥

है फाँसी की सजा के पात्र हत्याएं जो करते हैं।
कुविचारों, कुरीतियों को फाँसी की सजा दो अब॥

दो अफसर थक चुके, हैं मूल विपदाओं के, हल है कोई?
नए सूरज नए चंदा को, ड्यूटी पे लगा दो अब॥

जवानी का ये है कर्त्तव्य, कि इतिहास वो लिखे।
गगन से ऊँची जाये उन, पतंगों को हवा दो अब॥

खज़ाना खोल देगा सामने तुम्हारे इक पल में।
भईया, मन में कम्पूटर को थोडा सा बसा दो अब॥

निराशा क्यों! जमीं बंज़र है? मेहनत के धनी किसान।
पसीने से करो उपजाऊ, श्रम का हल चला दो अब॥

सदियों से समस्याओं का कारण जो बने हैं वे।
कराये बैर जो लोगों में, ढांचे वे ढहा दो अब॥

न जाने कब से सोया है ये जागेगा न अपने आप।
सुनाके ग्यान की शहनाई मानव को जगा दो अब॥
कुमार अमदावादी

नाग हो तुम

जानता हूँ मैं सनम ये नाग हो तुम,
डंख मारे चोंच से वो काग हो तुम!
खोखला दावा वफ़ा का है तुम्हारा,
एक पल मैं बैठ जाता झाग हो तुम.
जो गिराएँ एक पल में लाख लाशें,
खून पी के जो पला वो भाग हो तुम
जब सुनें तो झुंझलायें कोषिकाएँ,
लय से भटका बेसुरा इक राग हो तुम.
घर हजारों खाक तुमने कर दिए हैं.
रूप की तीली में सिमटी आग हो तुम.
कोख को बरसात में भी भर सके ना,
खिल सका ना जो कभी वो बाग़ हो तुम.
चाँद का दर्जा दिया है तुमने मुज को,
पाक दामन में लगा इक दाग हो तुम.
कुमार अमदावादी

मंज़र एक दिन

ग़ज़ल [साहित्यालोक द्वारा २००९ में पुरस्कृत ग़ज़ल]


हम ज़माने को दिखायेंगे वो मंज़र एक दिन,
मुठ्ठियों में कैद कर लेंगे समंदर एक दिन.
लो कला के दीप की आराधना के तेल से,
यूँ जलाएँ, रोशनी छू ले वो अम्बर एक दिन.
"क्या मिलेगा ज़िन्दगीभर हादसों से जूझकर?"
वो बुलंदी चाहता था, जो सिकंदर एकदिन.
रेत में इतनी खिलाएं, हम गुलों की क्यारियां,
हो न कल विश्वास ये, थी भूमि बंज़र एक दिन.
चेत जाएँ देखकर, नेपाल के अंजाम को,
हिंद को, वर्ना चुभेगा लाल खंज़र एक दिन,
"भीड़वादी राज" करवाता है कितनी तोड़फोड़,
सच कहे इतिहास सचमुच, हम थे बंदर एक दिन.
अग्नि, घोरी, हत्फ, या ब्रह्मोस को हम तोड़ दें,
द्रश्य वर्ना, ये दिखायेंगे भयंकर एक दिन.
दोस्तों ने, यूँ तराशा है हुनर तेरा "कुमार
अब ग़ज़ल तुज को बनाएगी सिकंदर एक दिन.
कुमार अमदावादी

શમણાં

શમણાં લીલી આંખથી છુટા પડ્યા
પીંછા સઘળા પાંખથી છુટા પડ્યા
અભણ અમદાવાદી

દરબાર

દર્દના દરબારમાં આ કોણ આવ્યું?
પૂર આંખોની નદીમાં કોણ લાવ્યું?

રાજી છું લીલોતરા એકાંતમાં હું
યાદોને સળગાવી દેવા કોણ આવ્યું?

દિલનાં જખ્મો પર નમક ભભરાવવાનો,
હિટલરી આદેશ ક્યાંથી કોણ લાવ્યું?

બે ખબર મેં મેળવી એક જ ખબરમાં
આંસુ ઝરતી રસમલાઈ કોણ લાવ્યું?

લુગડાને જાહેરમાં ધોવાય? ના...તો
મેલ સઘળો ચેનલો પર કોણ લાવ્યું?

આંખને માની નગર વસવાટ કરવા
દેહ પાણીનો ધરીને કોણ આવ્યું?

પોતાના પગ પર કુહાડી મારનારા
પૂછે છે ઘાતક સુનામી કોણ લાવ્યું?
અભણ અમદાવાદી

सुंदर फूल

बहुत खूबसूरत है ये फूल, ईन्हेँ मैं तोड़ुं कैसे? 
अपने हाथों अपनी तकदीर मिटा दूँ कैसे? 
कुमार अमदावादी

કસુંબો

કસુંબો
એકાંતને જે કસુંબો બનાવી પી શકે છે
મેળા વિના મહેરામણને માણી શકે છે
અભણ અમદાવાદી

प्रतिभा

प्रतिभा
मुज वतन मां ज्ञान क्षेत्रे छे प्रतिभा एटली 
जो गणो तो व्योम ना सौ तारला ओछा पड़े
अभण अमदावादी

तस्वीर का भाग्य

तस्वीर का भाग्य
तस्वीर मेरी दिल से लगाए रखते हो
दुनिया देख न ले आँचल गिराए रखते हो
मुज से तो मेरी तस्वीर भाग्यशाली है
जिसे तुम सदा सीने से लगाए रखते हो
कुमार अमदावादी

शब्दकारी

शब्दकारी
नजर मेरी जिस जिस पन्ने पर फिरती है
हर शब्द हर वाक्य से अश्रुबूंद झरती है..नजर

सुहानी पलें नजर के समक्ष तैरती है
कल को आज मानूं आरजू कहती है
कैसे समजाउँ गुजरी कहाँ लौटती है
दर्द के मूल से कहानी जन्म लेती है..नजर

घायल यादों का तीर जब भी चुभता है
सूखे घावों से अब भी खून झरता है
नादानों के अलावा प्यार कौन करता है
नसीब के आगे हर कोई पानी भरता है..नजर

चंद पन्नोँ पर ही ईकरार लिखा गया है
बाकी के पन्नों पर प्यार को ठगा गया है
ठगे प्यार को ही शब्दों में ढाला गया है
ईसीलिये 'कुमार' को जिंदा रखा गया है..नजर
कुमार अमदावादी

गंगा का घर

गंगा का घर 
गंगा का है घर हिमाला
साजन गंगा का है सागर
रोज निकलती गंगा घर से
पिया से मिलने की खातिर
हर की पेडी पर वो रुकती
दो पल रुककर सुस्ता कर वो
पथ पर अपने आगे बढती
आखिर सागर में मिल जाती
घायल मेरा दिल हिमाला
भीगी आँखे हर की पेडी
गंगा का पथ गाल ये मेरे
दामन मेरा गहरा सागर
गंगा जिस में रोज है मिलती
अपनी हस्ती को है खोती
कुमार अमदावादी